Kripto fenomenlerine neden güveniliyor? Sosyal psikolojik bağlamda inceleme- Bölüm IV
Hata idaresi kuramı belirsizliğin fazla olduğu durumlarda nasıl kararlar aldığımızı incelemektedir. Kuram aldığımız kararların bedellerinin davranışlarımızı etkilediğini, şayet iki davranışın bedelleri ortasında fark varsa organizmanın evrimsel süreçler temelinde bedeli düşük olanı seçmesi gerektiğini söylemektedir.
Hata idaresi kuramına nazaran belirsizlik durumlarında dört şarttan bahsedilebilir. Bu kavramları evrimsel psikolojide sıklıkla verilen aslan örneğiyle sırasıyla açıklayalım:
Bir kişi ormanda yürümektedir ve çalılıkların hareketlendiğini görmektedir. Bu noktada aklından çalıda aslan olup olmadığı geçmektedir. İçerisinde bulunduğu durumu tahlil edersek dört şarttan bahsedebiliriz:
- Pozitif Gerçek: Çalının içerisinde sahiden aslan vardır ve kişi aslan olduğunu düşünür. Bu durumda yolunu değiştirerek hayatta kalabilir. Maliyeti yolunun uzamasıyken aldığı ödül ise hayatı olacaktır.
- Negatif Hakikat: Çalının içerisinde aslan yoktur ve kişi aslan olmadığını düşünür. Bu durumda yoluna devam eder. Kişinin rastgele bir maliyeti yoktur ve yolu da uzamamıştır.
- Pozitif Kusur: Çalının içerisinde aslan yoktur lakin kişi aslan olduğunu düşünür. Bu durumda yolunu uzatır yahut değiştirir. Maliyeti yolunun uzamasıdır lakin çalıda aslan olduğunu düşündüğünden hayatını da kurtardığına inanmaktadır.
- Negatif Kusur: Çalının içerisinde aslan vardır ancak kişi aslan olmadığını düşünür. Bu durumda yoluna devam eder ve verdiği yanlış kararın bedelini hayatıyla öder. Şayet yolunu uzatsaydı rastgele bir şey olmayacaktı.
Örneklerden de anlaşılabileceği üzere bir şey varken yok demek ile yokken var demek ortasındaki bedeller birebir değildir. Aslan yokken var dediğinizde en fazla yolunuzu uzatarak biraz daha yorulabilirsiniz ancak aslan varken yok dediğinizde yolunuz uzamamasına karşın hayatınızı kaybetmiş olursunuz.
Fenomenin önerdiği coin ya yükselirse?
İlgili örneği kripto para bölümüne ve bilişsel hassasiyetimizin neden etkilendiğine uyarlayacak olursak, bir arkadaşınız ya da bir kripto fenomeni size bir fırsattan bahsettiğinde ilgili fırsatı pahalandırmak ile değerlendirmemek ortasındaki bedeller tıpkı değildir. Önerdikleri coin yükselmeyeceği halde siz yatırım yaparsanız (pozitif hata) biraz para kaybedebilirsiniz (eğer riskinizi gerçek ayarladıysanız, tüm paranızı tek bir söyleme dayanarak hareket ettiriyorsanız zati kumar oynuyorsunuzdur) lakin önerdikleri coin hakikaten yükselecekse ve siz yatırım yapmadıysanız (negatif hata) bunun sizin için bedelinin daha fazla olduğunu düşüneceksiniz. Zira halihazırda size söylenen bir fırsatı kaçırmakla kalmayıp tıpkı vakitte para kazanma ihtimalinizi de kaybetmiş olacaksınız. Bundan ötürü tahminen de FOMO’ya (fırsatları kaçırma korkusu) kapılıp daha yüksek düzeylerden giriş yapacak, diğer şahısların verdiği yersiz tavsiyeleri takip etmeye başlayacak ve daha riskli kararlar alacaksınız.
“Evrim akıllıyı değil, aptalı seçmiştir”
Özetle karar verme süreçlerinde birçok şeyden etkilenebiliyoruz. Etkilenmeyeceğimizi düşündüğümüz uyaranlar dahi bilişsel hassasiyetimizi etkileyerek “Acaba”, “Ya olursa” üzere fikirlere kapılmamıza yol açıyor. Ege’deki evrimsel psikoloji hocamız Doç. Dr. İbrahim Mert Teközel’in bahsettiği lakin kimin olduğunu hatırlamadığım bir kelam var: “Evrim akıllıyı değil, aptalı seçmiştir.” Yani yanlışlı çıkarımlar yapmak sanıldığı kadar makus değildir. Çalıda aslan yokken aslan olduğunu (pozitif hata) düşünen cetlerimiz yollarını uzatmalarına karşın evrimsel açıdan daha adaptif olan davranışı gerçekleştirmişlerdir, zira öbür davranışın bedeli hayatları olacaktı.
Fenomenlerin telaffuzlarına bu yüzden mi inanıyoruz?
Yaptığınız her yatırımın içerisinde biraz da olsa risk barındırdığı düşünülürse (hiçbir vakit borsanın tarafından tam manasıyla emin olamayız. Örneğin, Siyah Kuğu olayları) bizler için de şayet biraz risk almak istiyorsak çok para kazanamamaktansa biraz para kaybetmek daha mantıklı üzere. Bundan ötürü fenomenlerin/arkadaşlarımızın/sosyal medyanın yani dışarıdaki her şeyin bizi etkilemesine müsaade veriyoruz ya da onlar tarafından istemeden de olsa etkileniyoruz.
Risk idaresi ve araştırma şart
Bu noktada değerli olan risk idaresini nasıl yaptığınızdır. Şayet ilgili coin’in yükseleceğine inanıp tüm paranızı tek seferde yatırıyorsanız bu çalıda aslan olduğuna inanıp varmanız gereken yere hiç gitmeyerek olduğunuz yerde kalmanızla, hatta geriye hakikat gitmenizle tıpkı şeydir. İşin sonunda başkaları gerçek yatırımlarla ve portföy idaresiyle kazanırken siz yerinizde sayacak, kazanamadığınız karlar için üzüleceksiniz. Riskinizi hakikat ayarlayıp (tüm parayla girmek yerine ufak bir ölçüsüyle girmek ve stop-loss koymak), araştırmalarınızı yapıp (Bahsettikleri coin hakikaten bu potansiyele sahip mi? Tokenomics incelemesi yapılabilir) sonrasında hangi yoldan gideceğinize karar vermeniz gerekmekte. Bu da bir diğer yazımızın konusu olsun…
